علم سانسیتومتری چیست؟

وبسایت اردبیل سینما تقدیم می کند: علم سانسیتومتری چیست؟ – بخش مقالات فنی سینما: به سانسیتومتری علم مقیاس ها یا زبان اندازه ها نیز می گویند؛ اگرچه ترجمه دقیق آن حساسیت سنجی است. ریشه این لغت در Sensitive به معنای حساسیت مشتق شده است.

در فوتوگرافی یا سینماتوگرافی، سانسیتومتری علمی است که به کمک آن، حساسیت امولسیون های گوناگون را اندازه گیری می کنند. به عبارت دیگر، تمام مشخصات مواد حساس مورد مصرف در عکاسی و سینما، از این طریق تعیین می شود. این مشخصات شامل اطلاعاتی در مورد چگونگی شرایط مربوط به گرفتن تصویر و اکسپوژر و شرایط استاندارد کردن سیستم ظهور است. به کمک سانسیتومتری می توان قدرت داروهای ظهور، آلودگی داروهای ظهور و نوسان های ترکیبات مختلف شیمیایی را کنترل کرد. از این رو در لابراتوارهای بزرگ، بخش سانسیتومتری، نقش هماهنگی و کنترل فنی را بر عهده دارند. کسانی که در سانسیتومتری به کار مشغولند، ضرورتاً باید در تمام زمینه های لابراتوار و فیلمبرداری تجربه کافی داشته باشند.

در سینما بر خلاف عکاسی، حساسیت فیلم ها را بر روی جعبه ها نمی نویسند، می دانید چرا؟

برای آنکه حساسیت فیلم ها، مخصوصاً فیلم های رنگی، بر اثر مرور زمان یا شرایط نامناسب در انبارهای فیلم یا وسایل حمل و نقل مثل کشتی و یا حتی هواپیما کاهش پیدا می کنند. از این رو توصیه نمی شود که قبل از اقدام به فیلمبرداری، در مورد سوابق فیلم مورد مصرف به لابراتوار مراجعه کنید تا اگر لابراتوار سوابقی از آن امولسیون در دست ندارد، حتماً از آن سانسیتو چاپ کند و منحنی آن را رسم و میزان حساسیت آن را برایتان محاسبه کند.

علم سانسیتومتری در دوران امولسیون مرطوب، فقط در کارخانه های کوچک آن زمان که محصولات عکاسی می ساختند موردِ استفاده داشت. ولی اخیراً تمام لابراتوارهای سینمایی یا عکاسی به این سیستم مجهز شده اند. امروزه حتی اهمیت و ضرورت اندازه گیری حساسیت و شرایط دقیق ظهور فیلم ها، برای عکاسان آماتور هم آشکار شده است.

در بین عکاسان آماتور دو دوست قدیمی به نام هایFerdinand Hunter  و  Vero Driffieldبه عنوان دو همکار در یک شرکت شیمیایی در انگلستان کار می کردند. همین دو نفر، علم سانسیتومتری را بنیان نهادند. آنها راجع به ارتباط شدتِ نور و راندمان مقادیر خاکستری یا دانسیته، یا مقدار سیاهی، خیلی فکر کردند و تحقیقات آنها باعث گردید تا اولین دستگاه محاسبه کننده اکسپوژر ساخته شود که در آن موقع Actinograph یا Exposure Calculator نام گرفت. شدت و مقادیر مختلف خاکستری در سانسیتوی زیر قابل رویت است.

خانه اول که از بقیه روشن تر است دانسیته اش معادل با ۰/۱۵ است و پله دوم ۰/۳۰ و پله چهارم ۰/۶۰ و بالاخره پله آخر یا پله بیست و یکم دانسیته اش برابر است با ۳/۱۵ که تقریباً نور از آن عبور نمی کند.

ظهور چیست؟

وقتی عکسی می گیریم، مقدار معینی نور وارد دوربین می شود و به صفحه حساس به نور یا همان فیلم عکاسی برخورد می کند، بلافاصله تصویر نامرئی بر روی فیلم ثبت می شود. اما همان طور که گفته شده این تصویر نامرئی است و برای دیدن آن، باید فیلم گرفته شده را در تاریکی ظاهر کرد.

عموماً صفحات حساس عکاسی یا فیلم ها، از مخلوط کردن برمور نقره در محلول ژلاتین به دست می آیند. تمام کوشش ها و آزمایش هایی که برای دیدن این فعل و انفعالات، یعنی اثر تابش نور بر صفحه حساس یا امولسیون به عمل آمده بی نتیجه مانده است ولی تمام تئوری های آن در عمل به اثبات رسیده است.

برای آشکار کردن تصاویر نامرئی، باید از محلول های ظهور استفاده کنیم. مرحله ظهور از اهمیت خاصی برخوردار است. برای نتیجه بهتر، باید عوامل متعددی را در نظر داشته باشیم. قبل از هر چیز باید داروی ظهور مورد توجه قرار گیرد زیرا این دارو فقط بر آن دسته از املاح متبلور نقره که در معرض تابش نور واقع شده اند اثر می گذارد و آنها را به نقره تبدیل می کند. به عبارت دیگر، برمور نقره احیا می شود. اگر در تاریکی، یک تکه فیلم گرفته نشده یا فیلم خام را به داخل داروی ظهور فرو ببریم، هیچ گونه فعل و انفعال شیمیایی صورت نمی گیرد یا در حقیقت، دارو بر فیلم اثری نخواهد داشت.

وقتی برمور احیا می شود، برمور از نقره آزاد می شود. نقره در روی فیلم باقی می ماند و برمور به صورت یون منفی در محلول پراکنده می شود. در شرایط مختلف، برمور آزاد شده، می تواند به نوبه خود مشکلاتی را ایجاد کند. ذرات نقره که در روی فیلم باقی می مانند، تصویر نگاتیو را تشکیل می دهند.

اثر داروی ظهور

اگر ضخامت لایه حساس یا امولسیون خیلی کم باشد، داروی ظهور همزمان و یکنواخت می تواند بر روی فیلم تأثیر بگذارد. با این فرض، داروی ظهور تقریباً یکنواخت و ثابت بر تمام سطح امولسیون، یعنی نواحی یا قسمت هایی که نور خورده اند، اثر می گذارد و آهسته آهسته به داخل امولسیون نفوذ می کند.

همان طور که می دانید لایه حساس یا امولسیون از ژلاتین ساخته شده است و برای آنکه محلول ظهور بتواند به داخل آن نفوذ کند، باید فیلم خیس بخورد تا ژلاتین به قدر کافی پف کند. پس از پف کردن یا باد کردن امولسیون، محلول ظهور به داخل آن نفوذ می کند و در آنجا پخش می شود. وقتی محلول ظهور به داخل امولسیون نفوذ می کند، فقط بر آن دسته از املاح نقره تأثیر می گذارد که در معرض تابش نور واقع شده باشند. پس از این فعل و انفعال، محلول ظهور ضعیف می شود و باید جای خودش را به محلول تازه بدهد.

زمان ظهور:

موضوع تأثیرگذاری و سرعت و شدت اثر داروی ظهور بر روی امولسیون، به ماهیت و فرمول محلول ظهور بستگی دارد. یکی از عوامل موثر، قدرت محلول ظهور است. یک داروی ظهور پر قدرت، قبل از آنکه وقت دشته باشد تا به عمق امولسیون نفوذ پیدا کند، به اندازه زیادی بر روی سطح فیلم دانسیته ایجاد می کند. در حالی که محلول های ظهور کم قدرت، برای آنکه بتوانند همان مقدار سیاهی یا دانسیته را بر سطح فیلم ایجاد کند، به زمان بیشتری نیاز دارند. مضافاً بر اینکه اگر زمان به قدر کافی باشد، محلول ظهور می تواند تا عمق امولسیون هم نفوذ کند.

تأثیر درجه حرارت:

می دانید که در فعل و انفعالات شیمیایی، حرارت به عنوان یک کاتالیزر، باعث تسریع در فعل و انفعال است. اگر درجه حرارت ظهور افزایش یابد مثل آن است که قدرت و سرعتِ عمل داروی ظهور افزایش یافته است. این قانون کلی در مورد تمام محلول های ظهور اعم از رنگی و سیاه و سفید، بدون استثنا صادق است. جدول زیر می تواند برای سه نوع داروی ظهور، راهنمای نسبتاً خوبی باشد:

چه وقت داروی ظهور ضعیف می گردد؟

جواب این سوال در تئوری به سادگی قانع کننده نیست. در برخی از لابراتوارها همچنان که داروی ظهور ضعیف می شود، زمان ظهور را به عنوان عامل جبران کننده افزایش می دهند. این کار اصولی و صحیح نیست. بهتر آن است که به موازات ظاهر کردن فیلم ها، محلول تقویتی را که حاوی ترکیباتی از داروی ظهور که ضعیف شده است به محلول اصلی اضافه کنیم.

تقویت داروهای ظهور:

تا حدودی می توان با اضافه کردن زمان ظهور، ضعف محلول را جبران کرد. اما این روش را، حتی برای آماتورها نیز توصیه نمی کنیم. وقتی حجم کار زیاد باشد، باید در فواصل معینی محلول تقویتی یا محلول جبران کننده را به داروی ظهور اصلی اضافه کرد تا کمبودها و ترکیباتی که نقصان یافته اند، جبران شوند. برخی متخصصان تازه کار در لابراتوارهای ظهور، تصور می کنند که فرمول داروهای تقویتی، همان فرمول غلیظ شده داروی اصلی یا اولیه است. در حالی که این تصور به کل از واقعیت دور است. برایتان نمونه ای می آورم تا مسئله روشن شود.

همچنان که فیلم ظاهر می شود، مِتول و هیدروکینون بر آن دسته از املاح متبلور نقره که در معرض نور واقع شده اند، تأثیر می گذارد و در این فعل و انفعال، مقدار متول و هیدروکینون ضعیف می شود. متقابلاً برمور پتاسیم یا سدیم در داخل داروی ظهور افزایش می یابد. به همین دلیل، اگر بخواهیم داروی تقویتی بسازیم، لزومی ندارد که برمور پتاسیم یا سدیم برایش در نظر بگیریم.

تأثیر گردش دارو:

برای ما روشن است که به هنگام ظهور فیلم، محلول باید در گردش باشد. می دانیم که عمل ظهور یک فعل و انفعال شیمیایی است. بنابراین، داروهایی که در مجاورت فیلم قرار گرفته اند به سرعت ضعیف می شوند و میزان برمور در این نواحی، افزایش زیادی می یابد. همین مطلب باعث بروز اختلالاتی از قبیل لکه لکه شدن یا کاهش کنتراست، یا ضعیف شدن فیلم می گردد. اگر شدت گردش دارو افزایش یابد، کنتراست افزایش خواهد یافت و بالعکس.

به هر حال، فراموش نکینم که اگر گردش مداوم و مستمر دارو برای ما امکان ندارد، باید حداقل هر پانزده دقیقه یکبار، داروی ظهور را به آرامی به هم بزینم.

منبع: کتاب «تمهیدات سینمایی» به قلم دکتر اکبر عالمی | آماده سازی سند: مرتضی طالب پور